NAIROBI, Nọvemba 9 (Xinhua) — Ndị ọrụ ugbo nkịtị nke Kenya, gụnyere ndị bi n'ime obodo, na-eji ọtụtụ lita nke ọgwụ nje kwa afọ.
Ojiji a na-arị elu kemgbe ọtụtụ afọ mgbe nje na ọrịa ọhụrụ pụtasịrị ka mba ọwụwa anyanwụ Afrịka na-alụso mmetụta ọjọọ nke mgbanwe ihu igwe ọgụ.
Ọ bụ ezie na ojiji ọgwụ ahụhụ na-abawanye enyerela aka wulite ụlọ ọrụ ruru ijeri shilling na mba ahụ, ndị ọkachamara na-echegbu onwe ha na ọtụtụ ndị ọrụ ugbo na-eji kemịkalụ eme ihe n'ụzọ na-ezighị ezi si otú a na-ekpughe ndị na-azụ ahịa na gburugburu ebe obibi nye ihe ize ndụ.
N'adịghị ka ọ dị n'afọ ndị gara aga, ndị ọrụ ugbo Kenya na-ejizi ọgwụ nje eme ihe n'oge ọ bụla ha na-eto ihe ubi.
Tupu a kụọ ihe ubi, ọtụtụ ndị ọrụ ugbo na-agbasa ugbo ha na ahịhịa ogwu iji gbochie ahịhịa. A na-etinye ọgwụ ahụhụ ndị ahụ ozugbo a kụrụ ihe ọkụkụ ahụ iji belata nrụgide nke ịkụnye ha ma gbochie ụmụ ahụhụ ịbanye n'ime ya.
A ga-efesa ihe ubi ahụ ka o wee too akwụkwọ maka ụfọdụ, n'oge okooko, n'oge mkpụrụ osisi, tupu owuwe ihe ubi na mgbe owuwe ihe ubi gasịrị, ngwaahịa ahụ n'onwe ya.
“Ọ bụrụ na e nweghị ọgwụ nje, ị gaghị enweta ihe ubi ọ bụla n'oge a n'ihi ọtụtụ ahụhụ na ọrịa,” ka Amos Karimi, onye ọrụ ugbo tomato na Kitengela, ndịda Nairobi, kwuru n'ajụjụ ọnụ ya n'oge na-adịbeghị anya.
Karimi kwuru na kemgbe ọ malitere ọrụ ugbo afọ anọ gara aga, afọ a bụ nke kacha njọ n'ihi na o jirila ọtụtụ ọgwụ nje mee ihe.
"Elụsoro m ọtụtụ ahụhụ na ọrịa dị iche iche ọgụ, tinyere nsogbu ihu igwe dị iche iche, gụnyere oge oyi dị ogologo. Oge oyi ahụ mere ka m dabere na kemịkalụ iji merie ọrịa," ka o kwuru.
Ọnọdụ ya yiri nke ọtụtụ puku ndị ọrụ ugbo nta ndị ọzọ dị na mba ọwụwa anyanwụ Afrịka.
Ndị ọkachamara n'ọrụ ugbo ebuliela ọkọlọtọ ọbara ọbara, na-ekwu na ojiji ọgwụ nje dị elu abụghị naanị ihe iyi egwu nye ahụike ndị ahịa na gburugburu ebe obibi kamakwa ọ naghị adịte aka.
“Ọtụtụ ndị ọrụ ugbo Kenya na-eji ọgwụ nje eme ihe n'ụzọ na-ezighị ezi na-emebi nchekwa nri,” ka Daniel Maingi nke Kenya Food Rights Alliance kwuru.
Maingi kwuru na ndị ọrụ ugbo nke mba ọwụwa anyanwụ Afrịka ejirila ọgwụ nje mee ihe dị ka ihe ngwọta maka ọtụtụ nsogbu ọrụ ugbo ha.
"A na-agba ọtụtụ kemịkalụ n'akwụkwọ nri, tomato na mkpụrụ osisi. Onye ahịa na-akwụ ụgwọ kachasị elu nke a," ka o kwuru.
Gburugburu ebe obibi na-enwekwa okpomọkụ dịka ọtụtụ ala dị na mba Ọwụwa Anyanwụ Afrịka na-aghọ acidic. Ọgwụ nje ndị a na-emerụkwa osimiri ma na-egbukwa ụmụ ahụhụ bara uru dịka aṅụ.
Silke Bollmohr, onye na-enyocha ihe egwu nke ihe egwu gburugburu ebe obibi, kwuru na ọ bụ ezie na iji ọgwụ nje eme ihe adịghị njọ, ọtụtụ n'ime ihe ndị a na-eji na Kenya nwere ihe ndị na-emerụ ahụ na-eme ka nsogbu ahụ ka njọ.
"A na-ere ọgwụ ahụhụ dị ka ihe dị mkpa maka ọrụ ugbo na-aga nke ọma n'echeghị mmetụta ha," ka o kwuru
Òtù ọrụ ugbo na-adịgide adịgide nke aha ya bụ Route to Food Initiative, kwuru na ọtụtụ ọgwụ ahụhụ na-egbu egbu na-egbu egbu nke ukwuu, na-enwe mmetụta nsí ogologo oge, na-emebi endocrine, na-egbu egbu nye ụdị anụ ọhịa dị iche iche ma ọ bụ a maara na ha na-akpata nnukwu mmetụta ọjọọ ma ọ bụ nke a na-apụghị ịgbanwe agbanwe.
"Ọ dị mwute na e nwere ngwaahịa dị na ahịa Kenya, nke a na-akpọ n'ezie ihe na-akpata kansa (ngwaahịa 24), ihe na-akpata mgbanwe n'ọbara (24), ihe na-akpata nsogbu endocrine (35), ihe na-egbu egbu n'ahụ (140) na ọtụtụ ndị na-egosi mmetụta doro anya na ịmụpụta nwa (262)," ka ụlọ ọrụ ahụ kwuru.
Ndị ọkachamara ahụ chọpụtara na ka ha na-agba ọgwụ ndị ahụ, ọtụtụ ndị ọrụ ugbo Kenya anaghị eme ihe ndị dị mkpa dịka iyi uwe aka, ihe mkpuchi ihu na akpụkpọ ụkwụ.
“Ụfọdụ na-agba mmiri n'oge na-ekwesịghị ekwesị dịka ọmụmaatụ n'ehihie ma ọ bụ mgbe ikuku na-efe,” ka Maingi kwuru.
N'etiti ebe a na-eji ọgwụ ahụhụ eme ihe nke ukwuu na Kenya, e nwere ọtụtụ puku ụlọ ahịa osisi ndị gbasaara, gụnyere n'ime obodo ndị dịpụrụ adịpụ.
Ụlọ ahịa ndị a aghọọla ebe ndị ọrụ ugbo na-enweta ụdị kemịkalụ ugbo niile na mkpụrụ ndị e ji ihe ndị ọzọ mee. Ndị ọrụ ugbo na-akọwakarị ihe mgbaàmà nke ọrịa ahụ wakporo osisi ha, ha na-erekwa ha kemịkalụ ahụ.
"Mmadụ nwere ike ịkpọ oku site n'ugbo wee gwa m ihe mgbaàmà ya, m ga-edekwa ọgwụ. Ọ bụrụ na m nwere ya, m na-ere ha, ọ bụrụ na ọ bụghị, m na-enye iwu site na Bungoma. Ọtụtụ mgbe ọ na-arụ ọrụ," ka Caroline Oduori, onye nwe ụlọ ahịa anụmanụ agro na Budalangi, Busia, ọdịda anyanwụ Kenya kwuru.
N'iburu n'uche ọnụọgụ ụlọ ahịa dị n'obodo ukwu na obodo nta dị iche iche, azụmaahịa ahụ na-eto nke ọma ka ndị Kenya na-amaliteghachi inwe mmasị n'ọrụ ugbo. Ndị ọkachamara kpọrọ oku ka e jiri usoro njikwa ahụhụ agbakwunyere mee ihe maka ọrụ ugbo na-adịgide adịgide.
Oge ozi: Eprel-07-2021